उपसर्ग की परिभाषा Upsarg ki Paribhasha
Upsarg In Hindi उपसर्ग दो शब्दों उप + सर्ग के योग से निर्मित हुआ है। उप का अर्थ समीप, निकट या पास में होता है, जबकि सर्ग का अर्थ है-सृष्टि करना। वे वर्ण या वर्ण समूह जो किसी शब्द में पहले जुड़कर उस शब्द के अर्थ में परिवर्तन कर देते हैं उपसर्ग कहलाते हैं। जैसे-हार के पहले प्र उपसर्ग लगा दिया जाए, तो नया शब्द प्रहार बन जाएगा
Table of Contents
संस्कृत के उपसर्ग
ये उपसर्ग संस्कृत भाषा से अपने मूल रूप में हिन्दी भाषा में आए हैं। इस तरह के कुल 22 उपसर्ग हैं।
हिन्दी के उपसर्ग
हिन्दी के उपसर्ग मूलत: संस्कृत से ही विकसित हुए हैं। इनकी कुल संख्या 10 है।
आगत उपसर्ग
विदेशी भाषाओं के वे उपसर्ग, जिनका प्रयोग हिन्दी में होता है, आगत उपसर्ग कहलाते हैं। इन्हें विदेशी उपसर्ग भी कहते हैं। अरबी, फारसी, उर्दू, अंग्रेजी आदि भाषाओं के उपसर्ग हिन्दी में अत्यधिक प्रचलित हैं।
संस्कृत के उपसर्ग
अ अविश्वास, असुविधा, असत्य, अयोग्य।
अति अत्यावश्यक, अतिक्रमण, अत्याचार, अतिशय
अधि अधिकार, अधिकरण, अधिपति, अधिनायक, अधिराज
अनु अनुकरण, अनुरूप, अनुचर, अनुभव, अनुशासन।
अप अपकार, अपमान, अपयश, अपव्यय, अपकर्म ।
अभि अभिवादन, अभिलाषा, अभिप्राय, अभिमान, अभिज्ञान।
अव अवतार अवगुण अवनति अवरोह
आ आमरण, आलेख, आकाश, आमुख, आजीवन ।
उत् उत्कर्ष, उत्थान, उत्पत्ति, उत्तम
दुर् दुराचार, दुर्गम, दुर्जन, दुर्दशा ।
दुस् दुश्चरित्र, दुस्साहस, दुष्कर
निर् निराकरण, निर्भय, निर्दोष, निश्चल, निरभिमान
निस् निस्सार, निस्तार, निश्चल, निश्चित, निष्कलंक
नि निवारण, निडर, नियम, निदेशक, निदान।
परा पराजय, पराभव, पराक्रम, पराकाष्ठा,
परि परिताप, परिजन, परिक्रमा, परिग्रह, परिवर्तन ।
प्र प्रहार, प्रबल, प्रमुख, प्रख्यात प्रभाव।
प्रति प्रतिध्वनि, प्रतिघात, प्रतिक्षण, प्रतिकार, प्रतिशत
वि विदेश, विलांप, वियोग, विपक्ष ।
सम् संकल्प, संयोग, संशोधन, संचय, संस्कार ।
स सबल, सहृदय, सपूत, सरस, सहित।
सह सहमति, सहचर, सहगान, सहपाठी, सहकारी, सहयो
सु सुमार्ग, सुलभ, सुपुत्र, सुजन, सुयोग्य, सुलेख ।
हिन्दी के उपसर्ग
अ अविश्वास, अदृश्य, अलिखित, अहिंसा, असुविधा
अध अधपका, अधमरा, अधजला, अधखिला, अधकच
अन अनमोल, अनबन, अनपढ़, अनभिज्ञ, अनायास।
उन उनतीस, उनतालीस, उनसठ, उनहत्तर, उनचास
औ औगुन, औघर, औसर, औसान, औघट ।
कु कुमाता, कुमार्ग, कुपुत्र, कुचाल, कुमति ।
नि निकम्मा, निडर, निहत्था, निगोड़ा।
दु दुलारा, दुसाध, दुबला, दुधारू ।
भर भरपेट, भरसक, भरपूर, भरमार |
बिन बिनदेखा, बिनब्याहा, बिनसमझे, बिनबादल ।
स्व स्वदेश, स्वनाम, स्वतन्त्र ।
अरबी, फारसी, उर्दू, के उपसर्ग
कम कमज़ोर, कमबख्त, कमअक्ल, कमसन ।
खुश खुशनसीब, खुशबू, खुशकिस्मत, खुशहाल ।
गैर गैर-जिम्मेदार, गैर-हाजिर, गैर-कानूनी, गैर-सरकारी
ना नामर्द, नासमझ, नापसन्द, नादान, नालायक।
बे बेगुनाह, बेपनाह, बेकसूर, बेशर्म बेईमान ।
बद बदमाश, बदनाम, बदबू बदकिस्मत बदतर ।
ला लावारिस, लापरवाह, लाजवाब, लाचार, लाइलाज।
सर सरपंच, सरताल, सरदार, सरजमीं, सरकार ।
हम हमउम्र, हमदर्द, हमराज, हमसफर, हमददीं।
अल अलबत्ता, अलगरज, अलकायदा।
दर दरकार, दरमियान, दरअसल, दरहकीकत।
हर हरदिन, हरसाल, हरएक, हरबार, हरजाना।
अंग्रेजी के उपसर्ग
सब सब-जज, सब-कमेटी, सब-इंस्पेक्टर ।
डिप्टी डिप्टी कलेक्टर, डिप्टी रजिस्ट्रार, डिप्टी – मिनिस्टर।
वाइस वाइसराय, वाइस-चांसलर, वाइस प्रेसीडेण्ट
जनरल जनरल मैनेजर, जनरल सेक्रेटरी |
चीफ़ चीफ़-मिनिस्टर, चीफ़ – इंजीनियर, चीफ़ – सेक्रेटरी ।
हैड हैड मास्टर, हैड क्लर्क।